آیه 32 سوره قلم

عَسى‌ رَبُّنا أَنْ يُبْدِلَنا خَيْراً مِنْها إِنَّا إِلى‌ رَبِّنا راغِبُونَ (32)

و چون توبه، موجب غفران گناهان و واسطه لطف و احسان از حضرت منان است، لذا بعد از آن گفتند:

عَسى‌ رَبُّنا أَنْ يُبْدِلَنا: اميد داريم از كرم پروردگار ما اينكه بدل دهد ما را خَيْراً مِنْها: بهتر از اين باغ به بركت توبه و اعتراف به گناه، إِنَّا إِلى‌ رَبِّنا راغِبُونَ‌: بدرستى كه ما به سوى پروردگار خود رغبت كنندگانيم، اميدوار به عفو اوئيم، يا طالب خير از او، يا راغب فرمانبردارى او. از ابن عباس مروى است كه حق تعالى به لطف عميم خود، توبه ايشان قبول فرمود، باغى به ايشان مرحمت نمود كه مشتمل بود بر كثرت اشجار و ثمار و هر خوشه انگور او، بار شترى بود؛ و نام آن باغ، حيوان بود. و مياطى از أبو خالد نقل كرده كه من خوشه آن باغ ديدم كه برابر مرد سياه ايستاده بود برپا.

تبصره: محققان گفته‌اند هر كه به بلائى مبتلا گردد و مال و منال او در عرصه بلا تلف شود، و او تأمل نمايد و دريابد كه مستحق آن بلا بوده، بعد از آن به گناه خود اعتراف نموده به حضرت عزت بازگشت كند، هرآينه بهتر و خوشتر از آنچه از او گرفته شده به او مرحمت فرمايد، چنانچه بوستان حيوان، در عوض باغ صروان، عطا شد.

جلد 13 - صفحه 274

إِنَّا بَلَوْناهُمْ كَما بَلَوْنا أَصْحابَ الْجَنَّةِ إِذْ أَقْسَمُوا لَيَصْرِمُنَّها مُصْبِحِينَ «17» وَ لا يَسْتَثْنُونَ «18» فَطافَ عَلَيْها طائِفٌ مِنْ رَبِّكَ وَ هُمْ نائِمُونَ «19» فَأَصْبَحَتْ كَالصَّرِيمِ «20» فَتَنادَوْا مُصْبِحِينَ «21»

أَنِ اغْدُوا عَلى‌ حَرْثِكُمْ إِنْ كُنْتُمْ صارِمِينَ «22» فَانْطَلَقُوا وَ هُمْ يَتَخافَتُونَ «23» أَنْ لا يَدْخُلَنَّهَا الْيَوْمَ عَلَيْكُمْ مِسْكِينٌ «24» وَ غَدَوْا عَلى‌ حَرْدٍ قادِرِينَ «25» فَلَمَّا رَأَوْها قالُوا إِنَّا لَضَالُّونَ «26»

بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ «27» قالَ أَوْسَطُهُمْ أَ لَمْ أَقُلْ لَكُمْ لَوْ لا تُسَبِّحُونَ «28» قالُوا سُبْحانَ رَبِّنا إِنَّا كُنَّا ظالِمِينَ «29» فَأَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلى‌ بَعْضٍ يَتَلاوَمُونَ (30) قالُوا يا وَيْلَنا إِنَّا كُنَّا طاغِينَ (31)

عَسى‌ رَبُّنا أَنْ يُبْدِلَنا خَيْراً مِنْها إِنَّا إِلى‌ رَبِّنا راغِبُونَ (32) كَذلِكَ الْعَذابُ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَكْبَرُ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ (33)

ترجمه‌

همانا ما آزموديم آنها را همچنانكه آزموديم صاحبان آن باغ را

جلد 5 صفحه 250

هنگاميكه سوگند ياد كردند كه به‌چينند ميوه آنرا البته با آنكه باشند صبح كنندگان‌

و انشاء اللّه نميگفتند

پس دور زد بر آن باغ بلاى دور زننده‌اى از جانب پروردگارت با آنكه بودند آنها خفتگان‌

پس گرديد مانند باغى كه ميوه آن تمامى چيده شده‌

پس صدا كردند يكديگر را با آنكه بودند صبح كنندگان‌

كه بامداد بيرون آئيد بر كشت خود اگر هستيد ميوه چينندگان‌

پس روان شدند با آنكه آنها آهسته سخن ميگفتند

كه بايد وارد نشود در آن امروز بر شما فقيرى‌

و صبح روان شدند بقصد منع فقراء با آنكه بودند توانايان‌

پس چون ديدند آنرا گفتند همانا ما گمشدگانيم‌

بلكه ما بى‌بهرگانيم‌

گفت بهترين آنها آيا نگفتم بشما كه چرا تسبيح نميكنيد

گفتند منزّه است پروردگار ما همانا ما بوديم ستمكاران‌

پس رو كردند بعضيشان به بعضى با آنكه ملامت ميكردند خودشان را

گفتند اى واى بر ما همانا ما بوديم سركشى كنندگان‌

اميد است پروردگار ما عوض دهد بما بهتر از آنرا همانا ما بسوى پروردگارمان اميدوارانيم‌

اينچنين است عذاب اينجا و هر آينه عذاب آخرت بزرگتر است اگر بودند كه ميدانستند.

تفسير

قمّى ره از امام باقر عليه السّلام نقل نموده كه اهل مكّه مبتلا شدند بگرسنگى چنانچه مبتلا شدند صاحبان باغ و آن باغى بود در دنيا از باغات يمن كه برضوان خوانده ميشد و فاصله آن از صنعاء نه ميل بود و نيز نقل نموده كه از ابن عباس پرسيدند آيا گناه موجب محروميّت از روزى ميشود جواب گفت قسم بخدا اين واضح است خداوند آنرا در سوره ن و القلم ذكر فرموده و آن آنستكه مردى باغى داشت كه حقوق فقرا را از محصول آن كاملا ميپرداخت و چون او فوت كرد آن باغ به پنج پسرش ارث رسيد و در آنسال كه پدرشان از دنيا رفت آن باغ از هر سال بيشتر محصول داشت و پسرها خوشحال شدند يكروز بعد از نماز عصر كه براى تفريح آنجا رفته بودند زيادى ميوجات آنرا مشاهده نمودند و موجب طغيان آنها شد و بعضى از آنها ببعض ديگر گفتند پدر ما پيرمرد و خرفت شده بود خوب است ما متعهّد شويم امسال چيزى بفقرا ندهيم تا مستغنى شويم و در سنوات آتيه برسم سابق عمل خواهيم نمود و چهار نفر از آنها باين امر راضى شدند و پنجمى كه خداوند او را

جلد 5 صفحه 251

اوسط خوانده غضب نمود پرسيدند كه اوسط آنها در سن بود گفت خير كوچكتر از همه بود بر حسب سنّ و بزرگتر بحسب عقل و اوسط قوم بهتر آنان است و او برادران خود را نصيحت نمود كه بطريقه پدرتان باقى باشيد بهتر است و آنها دست تعدّى بسوى او دراز نمودند و زدند او را بحدّيكه يقين كرد اراده كشتن او را دارند ناچار تمكين نمود پس رفتند در منازلشان و قسم خوردند كه صبح بروند و محصول باغ را برداشت نمايند و كلمه انشاء اللّه تعالى را كه مشتمل بر استثناء است بر زبان جارى ننمودند پس خدا مبتلاشان نمود باين گناه و حائل شد ميان آنها و آن رزق و اين آيات را تلاوت نمود تا فأصبحت كالصّريم و آنرا تفسير نمود بمحترق اوّلا و بشب تار كه ابدا روشنى در آن يافت نشود ثانيا باز آيات بعد را تلاوت نمود تا رسيد به و هم يتخافتون پرسيدند مراد از تخافت چيست جواب داد آهسته صحبت كردن است كه كسى نشنود اين خلاصه منقول از ابن عباس است و تتمّه مختصرى دارد كه ذكر نشد و بنابراين مفاد آيات شريفه آنستكه خداوند مبتلا فرمود اهل مكّه را چنانچه مبتلا فرمود صاحبان باغ معهود را وقتى كه قسم ياد نمودند كه بچينند ميوجات آنرا در صبحگاه و انشاء اللّه نگفتند پس آفتى بر آن باغ رسيد از جانب پروردگار تو اى پيغمبر در وقتى كه صاحبان آن در خواب بودند پس گرديد آن باغ مانند آنكه ميوجات آن چيده شده بطوريكه چيزى از آن باقى نمانده يا گرديد مانند شب تاريك بسوختن و سياه شدن پس صاحبان باغ يكديگر را صبح خبر كردند كه بيائيد برويم سر محصول خودمان آنرا برداشت نمائيم اگر عازم اين كار هستيد پس رفتند و محرمانه با هم صحبت مينمودند كه نبايد امروز احدى از فقراء را در باغ راه داد و صبح آنروز كه وارد باغ شدند عازم بر محروم نمودن فقراء بودند بطوريكه گويا جز بر محروم نمودن قدرت ندارند يا تصميم داشتند كه تمام قدرت خودشان را در منع آنها اعمال نمايند و وسائل آنرا آماده نموده بودند غافل از آنكه قدرت خداوند فوق قدرتها است و زمينه اعمال قدرت آنها را از بين برده و محصول باغ از دست رفته و جز حرمان نصيبى براى آنها نمانده است و بعضى گفته‌اند مراد آنستكه صبح بباغ آمدند با عزم بر منع فقرا بگمان‌

جلد 5 صفحه 252

آنكه قادرند بر برداشت تمام محصول خودشان و ممكن است اينمعنى از ذيل منقول از ابن عباس كه ذكر نشد استفاده شود در هر حال اوّلى كه باغ را ديدند نشناختند و گفتند ما راه را گم كرديم و بعد از تأمّل فهميدند كه گم نكردند بلكه باغ سوخته و گفتند ما محروم شديم از منافع باغ براى قصد خيانت بفقراء و اعقل و اعدل و بهتر از همه آنها گفت من نگفتم چرا تسبيح و تنزيه نميكنيد خدا را از خلف وعده چون او ضامن روزى بندگان شده و وعده داده كه هيچ كس را بى‌رزق نگذارد و شما از خوف فقر قصد منع فقرا را از حقوق خودشان نموديد يا چرا ياد خدا نمينمائيد بشكر و صبر بر سهم خودتان از باغ و اداء حق فقرا و آنها تنزيه خدا و اقرار بظلم خودشان كردند و يكديگر را ملامت نمودند چون بعضى آمر و بعضى مؤيّد و بعضى راضى بودند و يكنفر ناراضى در اين امر بود و در خاتمه همگى با تضرّع و زارى روى نياز بدرگاه كارساز آورده خودشان را ملامت بر تجاوز و تعدّى از حق و طغيان و سركشى از امر خدا نموده و او را مبرّى از جور و ستم دانسته توبه جدّى كردند و از خدا خواستند كه عوض آن باغ باغ بهترى بآنها عنايت فرمايد با آنكه اميدوار بودند بكرم او و راغب بودند باطاعت اوامرش و گفته‌اند خداوند توبه آنها را قبول و باغ بمراتب بهترى عوض بآنان كرم فرمود در اسرع اوقات كه منتظر آن نبودند و از امام باقر عليه السّلام روايت شده كه گناه بنده موجب دفع رزق ميشود و باين آيات استشهاد فرموده خدا ميفرمايد اين عذاب و امثال آن عذاب دنيوى خدا است در مقابل تخلّف از اوامر او و عذاب آخرت بمراتب شديدتر است اگر بدانند شدّت و حدّت آنرا و آنكه عذاب دنيا در برابر آن هر چه باشد هيچ است و نميدانند مردم كه چه قدر مهمّ است و الا معصيت خدا را كمتر مينمايند معصيت كاران.

عَسي‌ رَبُّنا أَن‌ يُبدِلَنا خَيراً مِنها إِنّا إِلي‌ رَبِّنا راغِبُون‌َ (32)

اميد ‌است‌ پروردگار ‌ما اينكه‌ بدل‌ فرمايد و عوض‌ عنايت‌ كند ‌بما‌ بهتر ‌از‌ ‌اينکه‌ جنت‌ و باغستان‌ ‌که‌ ‌از‌ دست‌ ‌ما رفته‌ ‌ما ‌به‌ پروردگار ‌خود‌ راغب‌ و اميدوار هستيم‌.

تنبيه‌: بلاهايي‌ ‌که‌ بانسان‌ متوجه‌ ميشود ‌در‌ اثر معاصي‌ و كفر و شرك‌ سه‌ قسم‌ ‌است‌ يك‌ قسم‌ ‌براي‌ تنبه‌ ‌است‌ ‌که‌ انسان‌ متنبه‌ شود و توبه‌ كند و بازگشت‌ كند و ‌از‌ كفر و شرك‌ و معاصي‌ بيرون‌ آيد و موفق‌ بايمان‌ و تقوي‌ و اعمال‌ صالحه‌ شود و ‌اينکه‌ مورد ‌از‌ ‌اينکه‌ قبيل‌ ‌است‌ ‌که‌ اينها متنبه‌ شدند و موفق‌ شدند و توبه‌ كردند و خداوند ‌هم‌ بهتر ‌از‌ جنت‌ ‌آنها‌ بآنها عنايت‌ فرمود، شايد تشبيه‌ حال‌ منافقين‌ باينها ‌هم‌ ‌براي‌ ‌اينکه‌ ‌است‌ ‌که‌ ‌اگر‌ دست‌ ‌از‌ نفاق‌ و ‌اينکه‌ صفات‌ خبيثه‌ ‌که‌ ‌در‌ آيات‌ اشاره‌ ‌شده‌ بردارند و موفق‌ بايمان‌ شوند خداوند تفضل‌ ميفرمايد و بلاها ‌را‌ ‌بر‌ طرف‌ ميكند و بجاي‌ ‌آنها‌ نعمتها عنايت‌

جلد 17 - صفحه 140

مينمايد چنانچه‌ ‌در‌ آيات‌ اشاره‌ دارد باين‌ موضوع‌ مثل‌ آيه شريفه‌: وَ لَقَد أَخَذنا آل‌َ فِرعَون‌َ بِالسِّنِين‌َ وَ نَقص‌ٍ مِن‌َ الثَّمَرات‌ِ لَعَلَّهُم‌ يَذَّكَّرُون‌َ اعراف‌ آيه 127. و موارد ديگر ‌ يا ‌ كفاره گناهان‌ ‌آنها‌ ‌است‌.

قسم‌ دوم‌: بلاهايي‌ مهلكه‌ ‌که‌ ديگر علاج‌ پذير نيست‌ مثل‌ عذاب‌هاي‌ امم‌ سابقه‌ قوم‌ نوح‌ عاد ثمود قوم‌ ابراهيم‌ لوط شعيب‌ آل‌ فرعون‌ و اشباه‌ ‌آنها‌ فقط قوم‌ يونس‌ نجات‌ پيدا كردند ‌که‌ ميفرمايد: وَ لَو جاءَتهُم‌ كُل‌ُّ آيَةٍ حَتّي‌ يَرَوُا العَذاب‌َ الأَلِيم‌َ فَلَو لا كانَت‌ قَريَةٌ آمَنَت‌ فَنَفَعَها إِيمانُها إِلّا قَوم‌َ يُونُس‌َ لَمّا آمَنُوا كَشَفنا عَنهُم‌ عَذاب‌َ الخِزي‌ِ فِي‌ الحَياةِ الدُّنيا وَ مَتَّعناهُم‌ إِلي‌ حِين‌ٍ يونس‌ آيه 97 و 98.

قسم‌ سوم‌: عذاب‌ ‌آن‌ عالم‌ ‌از‌ حين‌ معاينه‌ ‌الي‌ الابد ‌که‌ هيچ‌ توبه‌ قبول‌ نيست‌ ‌که‌ ميفرمايد:

وَ لَيسَت‌ِ التَّوبَةُ لِلَّذِين‌َ يَعمَلُون‌َ السَّيِّئات‌ِ حَتّي‌ إِذا حَضَرَ أَحَدَهُم‌ُ المَوت‌ُ قال‌َ إِنِّي‌ تُبت‌ُ الآن‌َ وَ لَا الَّذِين‌َ يَمُوتُون‌َ وَ هُم‌ كُفّارٌ أُولئِك‌َ أَعتَدنا لَهُم‌ عَذاباً أَلِيماً نساء آيه 22.

عَسي‌ رَبُّنا أَن‌ يُبدِلَنا خَيراً مِنها گفتند: خداوند بآنها باغستاني‌ عنايت‌ كرد بنام‌ حيوان‌ ‌که‌ ‌در‌ ‌او‌ انگور ‌بود‌ بسيار وسيع‌ و پرميوه‌، و ‌از‌ ابو خالد همامي‌ نقل‌ كردند ‌که‌ ‌گفت‌:

‌من‌ ‌آن‌ باغ‌ ‌را‌ ديده‌ام‌.

إِنّا إِلي‌ رَبِّنا راغِبُون‌َ ‌در‌ تحت‌ فرمان‌ ‌او‌ هستيم‌ اميد بفضل‌ ‌او‌ داريم‌.

]

(آیه 32)- سر انجام آنها بعد از این بیداری و هشیاری و اعتراف به گناه و بازگشت به سوی خدا، رو به درگاه او آوردند، و گفتند: «امیدواریم پروردگارمان (گناهان ما را ببخشد و) بهتر از آن به جای آن به ما بدهد» (عسی ربنا ان یبدلنا خیرا منها).

«چرا که ما به او علاقه‌مندیم» و به ذات پاکش دل بسته‌ایم و حل این مشکل را نیز از قدرت بی‌پایان او می‌طلبیم (انا الی ربنا راغبون).